Pierre Cuypers

De katholieke Pierre Cuypers (Roermond, 1827-1921) was de belangrijkste Nederlandse architect van de 19e eeuw. Niet alleen op het gebied van de kerkenbouw. Hij ontwierp ook het Rijksmuseum (1885) en het Centraal Station (1889) te Amsterdam en het in gotische stijl herbouwde kasteel de Haar (1912) te Haarzuijlen. Hij speelde tevens een vooraanstaande rol in de emancipatie van katholiek Nederland.

Zijn zoon en opvolger Joseph Cuypers (1861-1949) was eveneens een belangrijk architect. Hij ontwierp vele kerken en tevens vele gebrandschilderde glas-in-loodramen. Hoogtepunt in zijn oeuvre is de nieuwe Sint Bavokathedraal te Haarlem, in drie fasen gebouwd in de periode 1895-1930. Alleen al bezienswaardig door de diverse glas-in-loodramen.

Kleinzoon Pierre jr (1891-1982) werd eveneens een bekende architect (o.a. van het Berchmanianum (1929) te Nijmegen).

Na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 volgde een ware bouwexplosie van katholieke kerken. Tussen 1850 en 1920 werden ruim 800 nieuwe kerken gebouwd, overwegend in neogotische stijl. Deze stijl werd toendertijd naar het middeleeuwse voorbeeld als de ideale vorm voor een kerkgebouw beschouwd. Pierre Cuypers speelde hierbij als voorvechter van deze stijl een hoofdrol. De Franse architect Eugène Viollet-le-Duc was zijn grote voorbeeld. Een belangrijk aspect van de neogotiek was voor hem het gebruik van de juiste materialen en de stijlzuivere constructie zoals de gemetselde bakstenen kruisribgewelven zonder pleisterlaag. De neogotische stijl gold niet alleen het gebouw, maar ook het interieur met zijn kerkmeubilair en de vele heiligenbeelden.
Pierre Cuypers ontwierp bijna 80 nieuwe kerken in neogotische stijl. De eerste kerk die Cuypers gebouwd heeft is de in 1944 verwoeste Salvatorkerk te Oeffelt uit 1854. Het is tevens de eerste neogotische kerk in Nederland die  gebouwd werd volgens de echte gotische constructiewijze met een bakstenen gemetselde overwelving.
Hij vond dat een (kerk)gebouw eenvoud, lichtheid en harmonie moest uitstralen, zoals de Noord-Franse gotische kathedralen uit de middeleeuwen. Eerlijk bouwen was zijn uitgangspunt. Het inwendige van een gebouw moest afleesbaar zijn aan de buitenkant. Hiermee was hij een voorloper van het moderne bouwen in de 20ste eeuw. Decoratie benadrukt de constructie. Een hoge toren vond hij belangrijk. Die moet van verre zichtbaar zijn, een baken in het landschap.De neogotische kerken van Pierre Cuypers golden als voorbeeld voor de vele honderden rooms-katholieke kerken die in de tweede helft van de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw gebouwd werden.
Omdat hij het liefst alles in eigen hand hield richtte hij samen met de fabrikant F. Stoltzenberg (o.a. kerktextiel, kerksieraden) in Roermond de Kunstwerkplaats Cuypers-Stoltzenberg (1852-1892) op. Na de opheffing van de vennootschap Cuypers-Stoltzenberg in 1892 zette Pierre Cuypers samen met zoon Joseph het bedrijf voort onder de naam Kunstwerkplaatsen Cuypers & Co (1893-1947). De kunstwerkplaats kon een complete kerkinrichting leveren: kerkmeubilair ( zoals preekstoelen, biechtstoelen, altaren, zitbanken), kruiswegstaties, veelkleurige heiligenbeelden, ornamenten, bouwkundige onderdelen. Alles zoveel mogelijk in gotische stijl. Hierdoor kwam ook de ambachtelijke beeldhouw-, schilder- en smeedkunst weer tot bloei.
Het vervaardigen van glas-in-loodramen werd uitbesteed, meestal bij het Roermondse glasatelier Frans Nicolas (& Zonen). Wel met strikte aanwijzingen of met aanlevering van het ontwerp gemaakt door Cuypers, zoals in Druten. De ramen zag hij het liefst uitgevoerd in de stijl van de Franse gotiek uit de 13de of 14e eeuw. Van Pierre Cuypers zelf of van de kunstwerkplaats Cuypers zijn vele ontwerptekeningen voor kerkramen bewaard gebleven. In de eerste helft van de twintigste eeuw werden steeds meer ramen ontworpen en, na de aanschaf van eigen glasoven in de jaren dertig, ook uitgevoerd door de Kunstwerkplaatsen Cuypers. Bekende glazeniers als Joan Collette en Jos ten Horn kregen er hun opleiding. De kunstwerkplaats Cuypers heeft onder meer kerkramen geleverd voor de Vituskerk te Hilversum, de Martinuskerk te Venlo, de Gertrudiskerk te Jabeek en de kloosterkerk Rolduc.

Tussen Maas en Waal

In het gebied tussen Maas en Waal staat slechts één echte Cuyperskerk, de neogotische Ewaldenkerk te Druten uit 1877. De Willibrorduskerk uit 1858 in het Brabantse Demen aan de overkant van de Maas bij Batenburg is de oudste nog bestaande kerk die Cuypers gebouwd heeft.

Bronnen

Ileen Montijn, Pierre Cuypers 1827-1921, schoonheid als hartstocht (Wormer/Roermond, 2007)
Carine Hoogveld, Glas in lood in Nederland 1817-1968 (Den Haag, 1989) 226, 227